TAIS feto haat ho símbolu; kultura, resistensia, esperansa no dame entrega ba Australia War Memorial

Four-AWM-Tais-800px.jpg

Tais haat ne'ebe entrega ba Australia War Memorial. Credit: East Timor Women Australia and LO̕UD group

Get the SBS Audio app

Other ways to listen

Tais halo papel importante tebes iha povo Timor-Leste nia moris. Tais mak textíl ne'ebe soru ka halo husi inan feto sira atu ema hatais ba seremonia kultural ho modelu espesífiku ba mane no feto. Iha fulan Julho 2023, Tais feto haat husi grupu kooperativa LO´UD husi Iliomar, Lospalos entrega simbolikamente ba Embaixada Australia iha Timor-Leste, atu mai tau iha Museum Funu Australia ka Australia War Memorial (AWM) iha Canberra. Tais haat ho naran Nunukala, Pailele,Watahasa ho Naileki.


Iha Timor-Leste, tais hanesan eransa no patrominiu estadu nian ida ne'ebe mak signifikante tebes, tanba hatudu ema timoroan nia kultura ne'ebe mak mistura tebes husi munisipiu 13 ne'ebe mak iha. Iha tinan 2021, United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization (UNESCO) anunsiu Tais nu’udar “Patrimóniu Kulturál Imateriál ne’ebé Presiza Salva Guarda Urjente” iha Timor-Leste. Ho rekonhesementu ida ne'e, fo tebes esperansa ba inan feto sira atu kontinua fahe sira nia matenek no talentu ba sira nia oan ho beioan sira hodi kontinua halo produsaun.

Kada produsaun tais husi munisipiu ida-idak ho kedan nia kor no simbolu rasik, ne'ebe representa fiar no istoria ne'ebe existe ona iha tempu uluk. Maibe iha deit modelu rua ne'ebe mak produs hodi hatais durante seremonia kultural no ofisial sira seluk, ne'e mak bolu tais feto no tasi mane.
Olimpia-da-Cruz-AWM-Tais-Nunukala-800x500-1.jpg
Sra. Olimpia-da-Cruz soru Tais Nunukala ba Australia War Memorial Credit: East Timor Women Australia (ETWA) and LO̕UD Group
Istoria husi Tais haat ne'ebe entrega ba Australia War Memorial
Inspira husi istoria dokumentaria " Heru Lafu" ne'ebe mak halo husi East Timor Women Australia (ETWA) kona ba moris sorutais sira nian iha Iliomar, Lospalos
Iha 2021 Australia War Memorial kontaktu Sra. Deb Salvagno, hanesan diretora ba ETWA, konvida sira atu servisu hamutuk ho sorutais nain sira iha grupu LO̕UD atu bele soru tais haat ba tau iha Australia War Memoril nia museum iha Canberra. Sra. Deb Salvango, hanesan Diretora ba ETWA haktuir katak:
ETWA nia involvementu iha parseria ida ne'e hanesan deit administrador ne'ebe liga entre grupu LO̕UD ho ekipa Australia War Memorial
Parseria ida ne'e be foun ba LO´UD atu halo komisaun arte. ETWA suporta sira komprende sira nia konseptu no espetesaun ne'ebe sira iha kona-ba tais ne'ebe sira sei hili. Maibe importante ba Australia War Memorial mak istoria ne'e mai husi grupu ne'e rasik laos husi ETWA.

Australia War Memorial nia pedidu mak sira hakarak tais ne'ebe mak halo husi grupu ne'e, sei simoboliza buat haat; importánsia husi tradisaun no kultura Timor nian; períodu okupasaun nian no feto sira-nia papél iha rezisténsia; feto sira-nia kontribuisaun ba harii dame; no sira-nia esperansa ba futuru.

Deb Salgavno hatutan; tamba ida ne'e simbolika kona ba peacekeeping, sira nia mehi, sira nia esperansa. Australia War Memorial tais esemplu ne'e atu konta istoria kona-ba ida. Maibe kona ba desenho no kor, sira husu atu grupu LO´UD mak deside, tanba sira hakarak tais hirak ne'e representa kultura Timor nian.

Nune'e iha Janeiro 2022, grupu LO̕UD halo workshop ida hodi deskuti kona-ba tais ne'ebe mak sira sei halo tuir sira nia kultura no bele representa tema haat ne'e. Iha workshop ne'e membru hamutuk 30 mak atende no sira ne'e mai husi jerasaun tuan ho jerasaun foun husi grupu kooperativa grupu nian. Husi dikusaun ne'ebe mak iha, sira hili atu halo tais haat husi sira nia kultura ne'ebe mak iha ona. Tais haat ne'e mak; Nunukala, Pailele, Watahasa no Naileki.

Membru husi kooperativa LO̕UD tuir workshop hodi deside kona-ba Tais haat ne'ebe atu halo fo ba Australia War Memorial.jpg
Membru husi kooperativa LO̕UD tuir workshop hodi deside kona-ba Tais haat ne'ebe atu halo fo ba Australia War Memorial.jpg Credit: East Timor War Memorial and LO̕UD group
Tuir Sra. Ilda Da Cruza hanesan koordenador ba grupu kooperativa LO´UD no mos hanesan Presidente ba rede soru nain Lautem nian, esplika katak

Tais haat refere ba postu Iliomar hanesan parte kultura ne'ebe importante ba fetosa umane nian. Bainhira laiha tais haat ne'e ami nia oan feto labele ba mane nia uma. Kuandu ida laiha mos, labele. Ida ne'e husi kedan beiala sira. Tais haat ne'e, Ida iha leten bolu Naileki, ida iha klaran bolu Pailale, no ida ne'e bele troka malu ho watahasa no ida kraik bolu Nunukala
Maibe maintain posizaun mak Naileki ho Nunukala. Sira hare tais hirak ne'e hanesan konseitu holistiku no integradu ida ne'ebé liga ho feto sira-nia esperiénsia moris, istória, fiar kulturál no esperansa ba futuru. Tanba ne'e, Tais konta istória ida-ne'ebé unifikadu tebes.

Sr. Ilda hatete katak, Tais haat ne'ebe produs no enterga ona ba Australia War Memorial hanesan tais ne'ebe halo parte husi sira nia kultura fetosan umane nian iha Iliomar, Lospalos. Nia hatutan, bainhira laiha tais hirak nee, sira nia oan feto labele ba mane nia uma. Ida ne'e rekerementu ne'ebe tenki halo tuir. Tradisaun ida ne'e sei kontinua nafatin to'o ohin loron.

Nia mos hatete; kabas ne'ebe mak hili atu halo tais ne'e laos kabas babain ne'ebe sosa iha loja, maibe halo husi husi aitahan ho aikulit sira. Kada kabas kor ne'ebe mak hili tuir desenhu, bele halo to'o tinan ida. Kada tais ida iha koor 12. Nune'e atu kompleta ida bele han tempu naruk.

Sira fahe tais haat ne'e ba grupu haat atu halo. Grupu kooperativa LOUD mak halo Watahasa, Grupu kiak buka moris husi Lopalos mak halo Nunukala, Grupu Suku haksolok mak halo Naileki no Grupu Suku Fuad mak halo Pailale.
Istoria kona ba Grupu LO´UD no sira nia produsaun Tais
Grupu kooperativa LO´UD ne'ebe iha lian Makalero signfika katak servisu hamutuk, hari'i iha 2007 ho membru hamutuk 90 husi grupu haat ne'ebe mak iha Iliomar and grupu ida iha Lospalos. Membru husi grupu ne'e feto hotu deit no mais husi jerasaun tuan no fuan. Sra. Ilda da Cruz, hanesan koordenara ba grupu kooperative, esplika katak, sira nia membru barak mak membru feto ne'ebe involve iha resistensia nia tempu. Sira fo-foun hari iha Taibessi, Dili maibe ho naran Feto Kiak Buka Moris Veterena. Servisu ne'e kontinua iha Lautem depois de membru sira muda ba foho.

Sira hari'i fali grupu ne'e iha 2007, tanba sira uza fali naran seluk nune'e mos tanba sira akumula tan membru seluk iha grupu ne'e. Maibe kuandu sira hahu fo-foun sira iha deit grupu tolu, despois mak aumenta tan ho rua. Nune'e maski sira balun laiha ona, maibe sira nia oan no beioan sira sei nafatin hamutuk iha grupu nia laran.

Soru tais hanesan kultura no tradisaun ne'ebe sira simu husi sira nia beiala sira. Liu husi halo tais, sira preserva liu tan sira nia kultura no azuda feto maluk sira seluk nia ekonomia uma laran nian. Grupu kooperativa ida ne'e agora aumenta tan membru balun. Sira nia servisu mak sorutais ba seremonia kultural nian, aumeismo tempu halo tais seluk hodi ba faan mos.
Tais-Watahasa-800px.jpg
Grupu LO̕UD ho sira nia produsaun Tais Watahasa Credit: East Timor War Memorial and LO̕UD group
Kona-ba sira nia relasaun servisu hamutuk ho ETWA, Sra. Deb Salvagno haktuir katak, nia mak servisu uluk ho sira, depois kuandu ETWA hari'i iha 2004, sira kontinua halo kolabroasaun.
Tais feto haat enterga ba Australia War Memorial liu husi Embaixada Australia iha Timor-Leste
Iha fulan Julhu 2023, Tais feto haat husi Iliomar, Lospalos entrega simbolikamente ba representate Embaixada Australia iha Timor-Leste atu ba rai iha Australia War Memorial. Tais haat ne'e entrega husi koordenadora grupu LO̕UD Sra. Ilda Da Cruz ba Charge The Affairs iha Embaixada Australia.

Ilda-shows-Charge-dAffaires-Tais-Pailale-800px.jpg
Sra. Ilda Da Cruz, Koordenara Grupu LO̕UD entrega Tais Pailale ba Embasada Australia nia representante iha Timor Credit: East Timor War Memorial and LO̕UD group
Tuir pedidu ne'ebe mak husu husi Australia War Memorial, tais haat; Nunukala, Pailele, Watahasa no Naileki ne'e sei simboliza
"Tais hirak ne’e ba Australia War Memorial signifika,feto TL sira nia kontribusan importante iha tempu resistensia, no sorutais nain sira nia papel ne’ebe importante iha kultura ka sosiedade nia let. Nunee mos, tais hirak ne’e representa mos importansia husi Australia nia peacekeeping force nia involevementu hodi fo asistensia ba Timor-Leste iha periode 1999-2000 durante Timor-Leste iha hela prosesu atu hamrik rasik

Komisaun tais haat husi grupu LO´UD sigfikantes tebes ba AWM, ne’ebe hatudu TL nia nia tradisaun kultura ne’ebe epresa husi seremonia kasamentu ne’ebe hatudu kolaborasaun, kontinuasaun, komitmenetu no dame. Tais haat ne'e agora tau ona iha Australia War Memorial.
Group-shot-with-Charge-dAffaires-edit-800px.jpg
Foto grupu hamutuk entre representante Embaixada Australia, Sra. Ilda ho nia kolega sira no mos Sra. Deb Salvagno husi ETWA Credit: East Timor War Memorial and LO̕UD group
Sra. Ilda da Cruz hato'o katak, sira nia grupu, sente orgulho tebes tanba sira nia kultura bele hatudu iha Australia War Memorial no mos sira nia servisu durante ne'e hetan mos rekohesementu. Nia hatutan laos deit representa komunidade Losplalos maibe ba komunidade Timor-Leste hotu.

Tuir planu, Australia War Memorial sei konvida representante grupu LO̕UD atu mai visita iha Canberra iha fulan Marsu tinan 2024. Visita ida ne'e sei kompleta mos ho visita ba universidade ida iha Canberra.

Share